اختلال تفکیک هویت (Dissociative identity disorder) که به عنوان اختلال چند شخصیتی (multiple personality disorder) شهرت دارد، یک وضعیت روانشناختی پیچیده است که در اثر عوامل مختلفی از جمله آسیبهای شدید اوایل دوران کودکی (معمولا سوء استفاده احساسی، جنسی یا فیزیکی شدید و مکرر) ایجاد میشود.
در اختلال تفکیک هویت ارتباط بین عملکرد احساسات، خاطرات، افکار یا حس هویت فرد از هم گسسته میشود. تصور میشود اختلال تفکیک هویت از ترکیبی از چند عامل از جمله تجربه های دردناک نشات میگیرد. تصور میشود جنبه گسستگی برای فرد یک مکانیسم غلبه است. فرد خود را از یک موقعیت یا تجربه که به شدت دردناک، خشونت آمیز یا ناراحت کننده است جدا میکند تا با خود آگاهش همگون شود.
هنگامی که دو یا چند حالت شخصیتی یا هویتی متمایز در فرد شناسایی شوند که هر بار یکی از آنها بر فرد مسلط میشود و رفتار او را تغییر میدهد، اختلال تفکیک هویت تشخیص داده میشود. در اختلال تفکیک هویت ، فرد اطلاعات کلیدی شخصی را به خاطر نمی آورد اما این فراموشی خیلی گسترده تر از آن است که آن را با فراموشی معمولی بتوان توضیح داد. در این اختلال تغییرات بسیار متمایزی در حافظه نیز وجود دارد که با تغییر شخصیت فرد تغییر میکند. این اختلال در اصل تفکیک و تجزیه هویت است نه تکثیر آن. با روشهای تصویر برداری مغزی تغییر بین هویتهای یک فرد مبتلا به این اختلال تایید شده است. تا سال 1994 به این وضعیت اختلال چند شخصیتی گفته میشد اما بعدا نام آن برای نشان دادن ویژگی اصلی این وضعیت یعنی "تفکیک یا تجزیه هویت" تغییر یافت چرا که از نام اختلال چند شخصیتی در نگاه اول چنین برداشت میشد که هویتهایی در فرد تکثیر یا اضافه شده اند در حالی که در واقع بخشهای مختلف هویت او از هم تجزیه شده اند.
این افراد نمیتوانند جنبه های مختلف هویت، حافظه و ذهن هوشیارشان را در کنار هم به صورت یک خود واحد بپذیرند. معمولا شخصیت اصلی فرد نام اصلی او را دارد و منفعل، وابسته، افسرده و دارای عذاب وجدان یا احساس گناه است. هر حالت شخصیتی هنگامی که تحت کنترل است ممکن است خود را با یک سابقه، تصویر ذهنی و هویت جداگانه بداند.
شخصیتهای مختلف یک فرد تفکیک هویت شده، ممکن است سن، جنسیت و نژاد متفاوتی داشته باشند. هر یک از شخصیتها حالت بدنی، ژست، نحوه تکلم، دایره لغات و خلق و خوی متفاوتی دارد. گاهی اوقات شخصیتهای دیگر او افرادی تخیلی و گاهی حیوان هستند. هنگامی که هر شخصیت خود را نشان میدهد و رفتار و افکار فرد را کنترل میکند، گفته میشود سوئیچ کرده است. سوئیچ کردن شخصیتها ممکن است چند ثانیه تا چند روز طول بکشد. فرد دچار اختلال چند شخصیتی هنگامی که تحت هیپنوتیزم قرار میگیرد، ممکن است بسته به سوالات درمانگر بین شخصیتهایش سوئیچ کند. شخصیتهای مختلف فرد ممکن است هیچ اطلاعی از وجود یکدیگر نداشته باشند، از یکدیگر انتقاد کنند یا در تعارض مشخص با یکدیگر باشند.
در واقع شناسایی اختلال هویت چند شخصیتی حتی برای کارشناسان بسیار مجرب و ماهر دشوار است. برخی کارشناسان نیز معتقدند این اختلا ل در واقع شاخه ای از اختلالات روانی دیگر مانند اختلال شخصیت مرزی یا محصول مشکل در غلبه بر استرس ارتباط با دیگران است.
علاوه بر داشتن چند هویت مجزا و متمایز، علائم دیگری نیز در افراد مبتلا به اختلال تفکیک هویت ممکن است مشاهده شود. این علائم عبارتند از:
از جمله علائم دیگری که ممکن است این افراد تجربه کنند عبارتند از سردرد، از دست دادن زمان، تجربه خروج از بدن، فراموشی و خلسه.
اسکیزوفرنی و اختلال چند شخصیتی اغلب با هم اشتباه گرفته میشوند اما بسیار متفاوتند. اسکیزوفرنی یک بیماری شدید روانی است که در آن روان پریشی مکرر و مزمن وجود دارد و مشخصه اصلی آن این است که فرد توهم شنیدن صدا یا دیدن چیزهایی که دیگران نمیبینند دارد و به چیزهایی معتقد است که واقعیت ندارند (هذیان). افراد مبتلا به اسکیزوفرنی چند شخصیتی نیستند. توهم مشخص ترین و متداولترین علامت روان پریشی در اسکیزوفرنی است، به خصوص شنیدن صداهایی که دیگران نمیشنوند در بیش از نیمی از این افراد دیده میشود.
خودکشی خطری است که هم افراد مبتلا به اسکیزوفرنی را تهدید میکند هم افراد چند شخصیتی را. با این حال سابقه تلاش برای خودکشی در افراد چند شخصیتی بیشتر از بیماران اسکیزوفرنی است.
