سندرم داون، انواع، تشخیص و عوامل آن

 در هر یک از سلول های بدن انسان هسته ای وجود دارد که در آن ژن هایی که حامل خصوصیات ژنتیکی هستند، جای دارند. ژن ها کدهایی را که مسئول همه خصوصیات وراثتی ما هستند حمل می کنند، ژن ها درون ساختارهایی قرار دارند که کروموزوم نامیده می شوند. نوعاً هسته هر سلول حاوی 23 جفت کروموزوم است که نیمی از آنها از هر یک از والدین به ارث می رسد. سندرم داون زمانی بروز می یابد که فردی کپی ناقص و یا کاملی از کروموزوم 21 را داشته باشد.

 این ماده ژنتیکی اضافی مسیر رشد را تغییر می دهد و موجب بروز شرایطی می شود که در سندرم داون وجود دارند. برخی از خصوصیات ظاهری رایج سندرم داون توده های ماهیچه ای ضعیف، قد و قامت کوتاه، چشم های رو به بالا و وجود یک خط عمیق در کف دست است. گرچه ممکن است افراد مبتلا به سندروم داون ویژگی های خاص خود را داشته و علائم مذکور را داشته یا نداشته باشند. افراد مبتلا به سندروم داون از درجات مختلف تأخیرهای شناختی رنج می برند. این تأخیرها از ملایم تا حاد متفاوت است.

 با توجه به پیشرفت های پزشکی، امروزه افراد مبتلا به سندرم داون بیش از گذشته عمر می کنند. در سال 1910 انتظار می رفت کودکان مبتلا به سندرم داون تا 9 سالگی به حیات خود ادامه دهند. با کشف آنتی بیوتیک ها، متوسط سن این افراد به 19 تا 20 رسید. امروزه با پیشرفت های اخیر درمان های بالینی و جراحی های قلب، 80% از افراد مبتلا به سندروم داون به سن 60 سالگی می رسند و بسیاری هم بیشتر عمر می کنند.

سندرم داون چقدر رایج است؟

 از هر 691 کودک در ایالات متحده امریکا، یک کودک به سندروم داون مبتلاست. بنابراین سندرم داون رایج ترین بیماری ژنتیکی در این کشور می باشد. تقریباً 400.000 امریکایی به سندرم داون مبتلا هستند و سالانه حدود 6000 کودک مبتلا به سندرم داون در امریکا متولد می شوند.

سندرم داون چه زمانی شناخته شد؟

 در اواخر قرن نوزدهم، یک پزشک انگلیسی به نام جان لانگدان داون توصیف دقیقی از افرادی را منتشر ساخت که به سندروم داون مبتلا بودند. انتشار این مقاله در سال 1866 توسط دکتر داون موجب شد بعدها از وی به عنوان پدر سندروم داون یاد شود.

پیشرفت های پزشکی اخیر به محققان این امکان را داده تا مطالعات و بررسی های بیشتری بر روی سندرم داون انجام دهند. برای مثال در سال 1956 یک پزشک فرانسوی با نام ژروم لژون تشخیص داد که سندرم داون یک بیماری ژنتیکی است. او دریافت که در افراد مبتلا به سندرم داون به جای آنکه در هر سلول 46 کروموزوم وجود داشته باشد، 47 کروموزوم وجود دارد. بعدها نیز کشف شد که کپی کامل و یا ناقص کروموزوم 21 موجب بروز سندروم داون در این افراد است.

 در سال 2000 یک تیم بین المللی متشکل از دانشمندان متعددی موفق شدند تقریباً 329 ژنی را که در کروموزوم 21 وجود دارد شناسایی کنند. این دستاورد دروازه جدیدی را به سمت پیشرفت های بسیاری در زمینه سندروم داون گشود.

آیا سندرم داون انواع مختلفی دارد؟

 سندرم داون سه نوع دارد:

 تریزومی 21 (تقسیم غیر طبیعی در کروموزوم 21)، جابه جایی یا translocation و mosaicism.

تقسیم غیر طبیعی در کروموزوم 21

 سندرم داون معمولاً به واسطه خطایی که در تقسیم سلولی ایجاد می شود بروز می یابد. این خطا تحت عنوان nondisjunction شناخته می شود. این خطا موجب می شود جنین بجای 2 کپی از کروموزوم 21 ، 3 کپی از آن داشته باشد. یک جفت از کروموزوم های 21 متعلق به اسپرم و یا تخمک در زمان لقاح و یا پس از آن، نمی­ توانند تقسیم شوند و با رشد جنین این کروموزم اضافی در تمام سلول های بدن او تکثیر می شود. این نوع از سندرم داون که تقریباً 95% از موارد ابتلای این بیماری را تشکیل می دهد تریزومی 21 نامیده می شود.

Mosaicism

Mosaicism زمانی رخ می دهد که عدم تفکیک کروموزوم 21 در یکی از تقسیم های سلولی ابتدایی،نه در همه تقسیم هاروی می دهد.زمانی که این اتفاق می افتد، ترکیبی از دو نوع سلول وجود خواهد داشت. برخی از سلول ها حاوی 46 کروموزوم بوده و بقیه 47 کروموزوم خواهند داشت. آن دسته سلول هایی که حاوی 47 کروموزوم هستند، یک کروموزوم اضافی 21 دارند.

 تقریباً 1% از موارد سندروم داون به این نوع مربوط است. تحقیقات نشان داده است افرادی که به این نوع سندروم داون مبتلا هستند، نسبت به افرادی که به دو نوع دیگر این سندوم مبتلا می باشند، علائم کمتری دارند. به هر حال نمی توان به طور کلی اظهار نظر کرد، چون افراد مبتلا به سندرم داون توانایی های متفاوتی دارند.

Translocation

 این نوع سندرم داون در واقع 4% از موارد ابتلا به این بیماری را به خود اختصاص می دهد. در این نوع، بخشی از کروموزوم 21 در حین تقسیم سلولی از هم جدا میشود و به یک کروموزوم دیگر می چسبد، که این کروموزوم دوم، معمولاً کروموزوم شماره 14 است. در عین حالی که تعداد کل کروموزوم های موجود در یک سلول 46 باقی می ماند، وجود یک بخش اضافی از کروموزم 21 موجب بروز ویژگی های سندرم داون خواهد شد.

چه عاملی موجب بروز سندرم داون می شود؟

 دلیل بروز nondisjunction در حال حاضر ناشناخته است اما محققان نشان داده اند که احتمال بروز آن با افزایش سن مادر افزایش می یابد. با این حال، با توجه به نرخ بالاتر زایمان در زنان جوان، 80% از فرزندانی که به سندرم داون مبتلا هستند مادرانی دارند که زیر 35 سال هستند.

 تا کنون هیچ نتیجه قطعی در مورد این که سندرم داون به علت عوامل محیطی و یا فعالیت والدین قبل و حین بارداری ایجاد می شود یا خیر به دست نیامده است.

باید خاطر نشان کرد کپی اضافی کروموزوم 21 که موجب بروز سندورم داون در جنین می شود هم می تواند از طرف پدر ایجاد شود و هم از طرف مادر. تقریباً ثابت شده است که 5% از موارد به پدر باز می گردد.

احتمال داشتن فرزند مبتلا به سندرم داون

 احتمال ابتلا به سندروم داون در همه افراد و نژادها و همه طبقات اقتصادی وجود دارد. یک زن 35 ساله (که نسبتاً سن بالایی برای باروری دارد) شانس بالایی برای داشتن فرزند مبتلا به سندروم داون دارد. یعنی در واقع از بین 350 مورد زایمان در زنان 35 ساله، یک مورد فرزند مبتلا به سندرم داون به دنیا می آید. و این شانس در سن 40 سالگی به یک مورد از هر 100 مورد افزایش می یابد. در سن 45 سالگی این احتمال به یک مورد از هر 30 مورد افزایش می یاید.

 از آن جایی که بیشتر زوج ها فرزند آوری را به آینده موکول می کنند و نتیجتاً سن زایمان در زنان بالا می رود، انتظار می رود میزان تولد نوزادان مبتلا به سندرم داون روز به روز افزایش یابد. به همین دلیل انجام آزمایشات و مشاوره های ژنتیک به شدت توصیه می شود.

آیا سندرم داون به صورت موروثی در خانواده ها تکرار می شود؟

هر سه نوع سندرم داون عارضه های ژنتیکی هستند. اما تنها 1% از تمام موارد ابتلا به سندرم داون مؤلفه های وراثتی دارند یعنی از طریق ژن ها از والدین به فرزندان منتقل می شوند. وراثت در مورد تریزومی 21 و Mosaicism مطرح نیست. با این حال در یک سوم از موارد ابتلا به سندرم داون که در اثر translocation ایجاد شده اند، مؤلفه وراثت مطرح است، یعنی تقریباً 1% از کل موارد ابتلا به سندرم داون.

احتمال این که سایر فرزندان به سندرم داون مبتلا شوند چقدر است؟

 زمانی که مادری یک بار فرزندی به دنیا آورده باشد که به سندروم داون (از نوع تریزومی 21و یا translocation) مبتلاست، برآورد می شود که شانس وی برای به دنیا آوردن فرزند دیگری که به تریزومی 21 مبتلاست ، در سن 40 سالگی یک از 100 است.

 ریسک این که در زایمان های دیگر چنین خانمی،translocation دوباره اتفاق بیفتد، در صورتی کهپدر حامل ژن معیوب باشد 3% و در صورتی کهمادر حامل این ژن باشد 10 تا 15% است. مشاوره ژنتیک می تواند تعیین نماید که چه کسی (پدر و یا مادر) حامل این ژن بوده است.

سندرم داون چگونه تشخیص داده می شود؟

 این سندروم می تواند، پیش از تولد یعنی هنگام بارداری و یا پس از تولد نوزاد تشخیص داده شود.

پیش از تولد

 دو نوع تست وجود دارد که می تواند برای تشخیص ابتلا و یا عدم ابتلای جنین به سندروم داون در دوران بارداری انجام شود.  تست­های تشخیصی و غربالگری (screening). غربالگری شانس ابتلای جنین به سندروم داون را تخمین می زند. اکثر این تست ها فقط می توانند یک نوع تخمین به دست دهند. تست های تشخیصی اما نتیجه ای با دقت تقریباً صد درصدی به دست می دهند.

بیشتر تست ها شامل یک آزمایش خون و یک سونوگرافی هستند. در سونوگرافی فاکتورهایی که به گمان برخی متخصصان می توانند نشانه های ابتلای جنین به سندرم داون باشند بررسی می شوند. و به همراه فاکتورهایی که در خون مادر وجود دارند، با در نظر گرفتن سن وی، شانس ابتلای نوزاد به سندرم داون بررسی می شود.

 فرآیندهای تشخیصی موجود برای تشخیص سندرم داون CVS و هم چنین نمونه برداری از مایع آمنیوتیک (مایعی که اطراف جنین را فراگرفته) می باشد. این فرآیندها که 1% احتمال سقط جنین را ایجاد می نمایند، 100% دقیق می باشند. نمونه برداری از مایع آمنیوتیک معمولاً در سه ماهه دوم وپس از 15 هفتگی انجام می شود و CVS  در سه ماهه اول و بین 9 تا 11 هفتگی.

پس از تولد نوزاد

در زمان تولد معمولاً ابتلای نوزاد به سندروم داون را می توان با توجه به علائم ظاهری وی تشخیص داد. علائمی نظیر حجم ماهیچه ها، یک شیار عمیق در کف دست، نیمرخ صاف و شیب رو به بالای چشم ها. البته از آنجائی که ممکن است این علائم در نوزادانی که به سندرم داون مبتلا نیستند نیز وجود داشته باشد، در صورت مشاهده این علائم، یک نوع تحلیل کروموزومی برای تأیید تشخیص انجام می شود. برای انجام این تحلیل نمونه خون نوزاد گرفته می شود و کروموزوم های سلول های وی از لحاظ اندازه، تعداد و شکل بررسی می شوند.